Plaats 34 : Amerongen.

Amerongen is een dorp in de Nederlandse provincie Utrecht, deel van de gemeente Utrechtse Heuvelrug, gelegen aan de voet van de Amerongse Berg nabij de Nederrijn in het zuidoosten van de provincie. De Utrechtse Heuvelrug is sinds 2003 een nationaal park. De vroegere gemeente had een oppervlakte van 3040 ha.

Inwoners (BAG, 2019): 5.380 Gemeente: Utrechtse Heuvelrug Provincie: Utrecht

Kasteel Amerongen is een prachtig ‘Huys’ uit de zeventiende eeuw. Het Huys, de tuin en inventaris vormen een eenheid die in Nederland niet veel voorkomt. Kasteel Amerongen heeft een rijke familiegeschiedenis van 700 jaar. Het kasteel is omringd door historische tuinen en ligt aan de voet van het pittoreske dorp Amerongen. Kasteel Amerongen is een absolute must-see van het Nederlands Erfgoed en behoort eveneens tot de Topkastelen van Nederland en Vlaanderen.

De geschiedenis van het ‘Huys’ in het kort

Het gebouw en het interieur van Kasteel Amerongen hebben een opmerkelijk karakter dat in de loop van de eeuwen tot stand is gekomen. Oorspronkelijk is het kasteel een dertiende-eeuwse woontoren die werd gebouwd in de uiterwaarden van de Rijn. De gebroeders Henric en Diederic Borre kregen in 1286 toestemming van de Hollandse graaf Floris V om “een Huys te doen timmeren”. In de loop der eeuwen werd dit Huys uitgebreid van verdedigbare woontoren tot een kasteel met torens. Het kasteel werd in die vroege jaren meerdere malen verwoest en weer herbouwd.

In de zestiende eeuw vestigde Goert van Reede zich op het kasteel. De familie Van Reede bleef meer dan drie eeuwen lang eigenaar. In 1673 wordt het kasteel, dat toen in bezit was van Godard Adriaan van Reede en Margaretha Turnor, door de Franse troepen van Lodewijk XIV platgebrand. Op de oude fundamenten werd een Hollands classicistisch Huys gebouwd zoals dat vandaag de dag er nog staat.

Begin 18e eeuw wordt het kasteel door Henriëtte Gravin van Nassau Zuylestein van binnen geheel naar de eisen van die tijd aangekleed met fraai meubilair en kasten gevuld met porselein, zilver en damast. Wanneer in 1795 het Franse leger de Nederlanden binnenvalt vertrekt de Oranje gezinde familie van Reede samen met stadhouder Willem V naar Engeland. Het vertrek van de familie van Reede naar Engeland betekent voor Kasteel Amerongen een langdurige afwezigheid van eigenaren.

Pas tegen het einde van de negentiende eeuw wordt het kasteel weer opnieuw bewoond. Het bezit van de familie Van Reede gaat over naar de familie van Aldenburg Bentinck. Met aandacht en passie voor het authentieke karakter liet Graaf van Aldenburg Bentinck het kasteel aanpassen aan de eisen van zijn tijd. Architect Pierre Cuypers krijgt rond 1900 opdracht om een aantal kamers aan te passen en te verfraaien. In 1977 droegen zijn kleinkinderen het kasteel over aan Stichting Kasteel Amerongen die tot doel heeft het kasteel in stand te houden en open te stellen voor publiek. Vandaag de dag is deze unieke locatie nog altijd te bewonderen.

Huidige collectie

Kasteel Amerongen is nog steeds ingericht zoals de bewoners het in 1977 hebben achtergelaten. Na de dood van de graaf in 1940 is er niet veel veranderd aan de inrichting van de kamers. Het historische interieur van Kasteel Amerongen geeft dan ook een prachtig beeld van de inrichting van een adellijke familie uit het begin van de twintigste eeuw. De oudste stukken van de collectie stammen uit de periode van de familie Van Reede uit de zestiende tot en met negentiende eeuw. De familie Van Aldenburg Bentinck heeft in de twintigste eeuw de collectie verrijkt met vele meubelen, portretten, muziekinstrumenten en andere voorwerpen.

Kasteel Amerongen vanuit de lucht.

De bibliotheek van Kasteel Amerongen

De bibliotheek van Kasteel Amerongen is één van de weinig bewaarde adelsbibliotheken uit de 18de eeuw. Vrijwel alle boeken zijn van de oorspronkelijke bewoners van het kasteel. Belangrijk kenmerk van een adelsbibliotheek is dat het boeken omvat, die in de tijd belangrijk werden geacht om deel te kunnen nemen aan het hofleven, én boeken van belang voor het beheer van het landgoed.  De bibliotheek van het Huys omvat een groot aantal belangrijke werken, die behandeling behoeven. Voorbeelden zijn een statenbijbel met kalfsleren band (1650), waarin de handschriften zijn aangetroffen van leden van de familie Van Reede, een  tweedelige landatlas van de beroemde Nederlandse cartograaf Johannes van Keulen (1724) en The Gardeners Dictionary (1759), geschreven door de Engelse botanicus Philip Miller.

RNA heeft met behulp van 17 vrijwilligers van het kasteel de boeken schoongemaakt, waar nodig van steunmateriaal voorzien en onderdelen vastgezet om risico op verlies te vermijden.

Uit de collectie zijn 65 boeken geselecteerd die een ingrijpende restauratie nodig hebben, die niet op locatie, maar in het atelier gerepareerd zijn. Hiervoor zijn door de Vriendenkring van het kasteel fondsen gezocht en gevonden!

De slotgracht.

De Andrieskerk

Met de bouw van de Andrieskerk is aan het einde van de 13e eeuw begonnen. Vermoedelijk bestond de tufstenen kerk uit een éénbeukig Romaans schip met koor. Aan de noordzijde bevond zich een kapel of aanbouw die gebruikt werd als sacristie. Aan de westzijde verrees een eveneens uit tufsteen opgebouwde toren. In de tweede helft van de 15e eeuw werd het Romaanse schip verhoogd en vergroot tot een pseudo-basiliek. Aan de noord- en zuidzijde werd het schip met zijbeuken uitgebreid. Middenschip en zijbeuken kregen een houten tongewelf. Op deze wijze ontstond de hoofdvorm van een laatgotische kerk, zoals we deze thans nog kennen. In 1526 werd de oude tufstenen toren afgebroken en vervangen door de huidige slanke bakstenen toren. In de 17e eeuw is de aanbouw van de Natewischkapel aan de zuidzijde tot stand gekomen. Het interieur Rond 1582 kozen de Amerongers de zijde van de Hervorming. In verband met de protestantse erediensten werden vanaf dat moment andere eisen gesteld aan het kerkgebouw. Van het oorspronkelijke katholieke interieur is zo goed als niets meer terug te vinden. De beelden werden weggehaald en het hoogaltaar verdween uit het koor. De hoofdrichting van zuidwest naar noordoost, met als eindpunt het hoofdaltaar in het koor, verdween. Alle aandacht werd op het preekgestoelte gericht. De fresco´s op de muren en op de triomfboog werden bedekt met een dikke kalklaag. Pas bij de restauratie van 1990-1992 zijn deze weer zichtbaar gemaakt. Aangezien het koor na de Reformatie niet meer voor de eredienst werd gebruikt kreeg Goert van Reede, heer van Amerongen, in 1584 toestemming van het kerkbestuur om onder het koor een grafkelder te laten maken voor hem en zijn familie. De plaats van de preekstoel De preekstoel werd geplaatst op de scheiding van het schip en het koor, vóór het koorhek. Dit was ook nog het geval in 1661. Om de gelovigen meer zicht te geven op de preekstoel werden in dat jaar in het schip twee oostelijke pilaren weggebroken. De positie van de preekstoel is in de loop van de eeuwen een aantal malen gewijzigd, hetgeen ingrijpende gevolgen had voor de inrichting van de kerk. In 1681 verhuisde de preekstoel naar de rechterpilaar op de scheiding van koor en schip, gezien vanuit het schip. In 1698 werd de preekstoel “omtuind” met een doophek en kerkenraadsbanken. Een deel van het 17e eeuwse meubilair is nog steeds in de kerk aanwezig. In 1844 verhuisde de kansel naar de pilaar aan de noordzijde van de scheiboog. In 1862 kwamen er banken in het koor en werd het Bätz-Witte orgel geplaatst en in gebruik genomen. De preekstoel werd verplaatst van de koorzijde naar een plaats onder het orgel. Als gevolg hiervan werden, om goed zicht te houden op de preekstoel, nogmaals twee pilaren weggebroken, nu aan de kant van de toren, aan beide zijden één. In 1892 werd de preekstoel voor het laatst verplaatst naar de positie die we thans nog kennen. De slechte verstaanbaarheid van de predikant, met name in het koor, vormde de aanleiding tot deze wijziging. Logischerwijze werd de bankopstelling, zoals al vaker was gebeurd, aangepast aan de nieuwe positie van de preekstoel. Vernielingen De Andrieskerk heeft door de eeuwen heen te lijden gehad van oorlogshandelingen. In 1584-1585 vond bij Amerongen een zware veldslag plaats tussen de Staatse en Spaanse troepen. Hierdoor raakte de Andrieskerk zwaar beschadigd. In 1672-1673 overviel de Franse koning Lodewijk XIV ons land en werden ook kasteel Amerongen en de Andrieskerk inclusief het interieur (o.a. de preekstoel, het doophek, de kerkenraadsbanken en het koorhek), verbrand en vernield. In 1684 werd het herstel van de kerk afgerond. Ook in de Franse tijd, en met name in 1795, had de kerk zwaar te lijden onder inkwartiering in de kerk. De Engelsen en Hessen en de Fransen volgden elkaar op en leverden allen een bijdrage aan de vernieling. Het geslacht van Reede Vele honderden jaren is het geslacht van Reede dominant aanwezig geweest in de landelijke politiek, in de Staten van Utrecht en als “heren van Amerongen” en bewoners van het kasteel Amerongen. Ook in de Andrieskerk zijn van hun aanwezigheid vele sporen te vinden, onder meer door de rouwborden, die een beeldbepalend element vormen in het interieur. Vanaf het begin van de 17e eeuw (Frederik van Reede) hebben deze borden aan de muren van de kerk een plaats gevonden. Het laatste bord (Elisabeth Maria van Reede) werd in 1897 aangebracht. Volgens sommige bronnen schijnt het overigens zo geweest te zijn, dat in het kader van het adagium van de Franse revolutie “Vrijheid, Gelijkheid en Broederschap” in 1798 op last van de overheid de borden, naar later bleek tijdelijk, moesten worden verwijderd. Niet minder opvallend zijn de levensgrote zandstenen beelden van Goert van Reede (overleden in 1585) en zijn vrouw Geertruid van Nijenrode (overleden in 1605), die bestemd waren voor de graftombe boven de grafkelder in het koor van de kerk. Het grafmonument werd vernield tijdens de oorlogshandelingen in 1672. Na diverse omzwervingen kwamen de beelden tijdens de restauratie van 1990 – 1992 op de huidige plaats, de ruimte achter de kansel. Restauraties De Andrieskerk was en is nog steeds een “levend monument”, waarmee in de afgelopen ca. zevenhonderd jaar veel meer is gebeurd, dan in dit kort bestek kan worden weergegeven. De kerk zowel als de toren, het exterieur en het interieur, de klokken en het meubilair, alles is steeds onderwerp geweest van aanpassing, verbetering en vooral bestendiging van dit laatgotische monument. Enkele grote restauraties vonden plaats in de jaren 1884-1886, 1948-1953 en 1990-1992. Thans bevinden wij ons in de beginjaren van een omvangrijk tienjarig onderhoudsplan, dat met hetzelfde oogmerk in gang is gezet: de Andrieskerk ook voor de generaties na ons historisch verantwoord te bewaren.

De galg van Amrongen.

Terechtstellingen zijn er waarschijnlijk amper geweest op deze plaats. Volgens overleveringen is er alleen in 1687 in Amerongen een doodstraf voltrokken, maar bij die gelegenheid bleek de galg ongeschikt. Een timmerman moest een schavot timmeren om voltrekking van de straf mogelijk te maken, zo wil het verhaal.

Oude gemeentelijke begraafplaats

Aan de Rijksstraat net ten oosten van het dorp Amerongen ligt de oude gemeentelijke begraafplaats. De begraafplaats wordt niet meer gebruikt voor nieuwe begravingen, alleen nog incidenteel voor bijzettingen in bestaande graven. Deze begraafplaats is in 1829 aangelegd, nadat het in heel Nederland verboden werd om mensen nog binnen de bebouwde kom te begraven. Voor die tijd werden de inwoners van Amerongen nog in en rond de kerk begraven. De begraafplaats is aangelegd op de grond van de heer van Amerongen. Voor zijn familie Van Reede is dan ook een speciale grafkelder op de begraafplaats. In 1873 en ook in 1925 is de begraafplaats uitgebreid. Bij deze laatste uitbreiding kreeg het mausoleum van de familie Aldenburgh Bentinck, de toenmalige eigenaren van het kasteel, een centrale positie op de begraafplaats. Overigens is het mausoleum eigenlijk een grafkelder aangezien het graf ondergronds ligt.

Tussen Amerongen en Rhenen ontmoeten twee grootheden elkaar: de Utrechtse Heuvelrug en de Nederrijn. Een groter contrast is nauwelijks denkbaar. De heuvelrug is al eeuwenlang hoog en droog. De rivier daarentegen is voortdurend in beweging, nat en onvoorspelbaar. Op de overgang van hoog naar laag staat informatiecentrum Tabaksschuur Amerongen.

Het eigentijdse informatiecentrum van Utrechts Landschap en Nationaal Park Utrechtse Heuvelrug is gevestigd in een monumentale tabaksschuur. Het informatiecentrum vormt een ideaal startpunt om de afwisselende omgeving te ontdekken. Vanuit het informatiecentrum liggen de verschillende landschappen binnen handbereik. Ook het hoogste punt van de Heuvelrug (68,9 m) en het historische dorp Amerongen met het kasteel en tabaksteeltmuseum liggen op loopafstand. In het infocentrum zit een klein winkeltje en u kunt er terecht voor een kopje koffie/thee en een kleine versnapering. Informatiecentrum Tabaksschuur Amerongen vormt één van de groene entrees van Nationaal Park Utrechtse Heuvelrug en een Toeristisch Overstap Punt(TOP).