Plaats 27: Radio Kootwijk

Radio Kootwijk is een buurtschap in de gemeente Apeldoorn, in de Nederlandse provincie Gelderland, met net iets meer dan 100 inwoners.

In Radio Kootwijk, op de splitsing van wegen, waar de Turfbergweg overgaat in de Radioweg bevindt zich het plantsoen ‘De driehoek’. Centraal in het plantsoen, met een van natuur-stenen platen bestraat gedeelte, werd in 1938 een monument geplaatst ter herinnering aan het feit dat tien jaar eerder de eerste officiële radiotelefoonverbinding met Nederlands-Indië tot stand kwam.

Het monument bestaat uit een viertal zitbanken, en een centraal geplaatste koperen wereldbol met ster(piek) op een terracotta pedestal. Aan de oostelijke rand bevindt zich een, uit de ijstijd daterende vanuit Scandinavië door de gletsjers meegevoerde, granieten zwerfkei. De beeldhouwer Titus Leeser heeft ter plaatse er een roepend hoofd uitgebeiteld met de tekst: Hallo Bandoeng! 28 februari 1928-1938 Tot oktober verleden jaar heeft de karakteristieke bronzen wereld bol er bijna 75 jaar ongeschonden gestaan totdat een onverlaat de koperen piek van het monument heeft afgebroken en daarmee het monument ernstig beschadigde. Het ‘robijntje’, op de positie Bandoeng op de wereldbol, was al vele jaren eerder van het monument verdwenen. We hebben het er niet bij laten zitten, en contact opgenomen met Yvonne de Vries van de gemeentelijke afdeling Ruimtelijke Vormgeving te Apeldoorn. Zij vond de kunstenaar Tirza Verrips bereid om aan de hand van de door ons geleverde duidelijke foto’s, en in samenwerking met de volgens Tirza beste bronsgieter van Nederland Hans Steylaart uit Waardenburg, een replica te maken. Het heeft daarna toch nog tot medio mei 2013 geduurd voordat het monument weer herenigd werd met de bronzen ster. Een ‘Pluim voor de Piek’ verdient het team Ruimtelijk Vormgeving van de Gemeente Apeldoorn. Als opdracht-gever en budgethouder ‘kleine monumenten’ heeft het de 1500 euro kunnen reserveren die de restauratie van het herinnerings monument heeft gekost. Een vervanger voor het Bandoeng Robijntje zal binnenkort ook weer worden teruggezet waarna het monument op de Driehoek weer helemaal compleet zal zijn.

HET BARAKKENDORP In december 1918 arriveerden de grondwerkers uit Amsterdam. Ze werden ondergebracht in een voorlopige barak, bestaande uit twee slaapzalen en een keuken. In mei 1919 konden ze verhuizen naar een heus dorp grofweg ten zuidwesten van Gebouw A, aan de weg van Hoog Buurlo naar Harskamp, op een steenworp afstand van het meertje de Gerritsfles: acht houten slaapbarakken met rode pannendaken, een centrale keuken, drie eetzalen en een administratiegebouw waarin dag en nacht een ziekenverpleger aanwezig was. Het dorp moest zo veel mogelijk zelfvoorzienend zijn, met een paardenstal, een smederij, een watertoren en een windmotor om de waterpomp aan te drijven. De barakken waren niet nieuw. Ze hadden in Harderwijk en Nunspeet gefungeerd als opvangcentra voor Belgische militairen en vluchtelingen tijdens de Eerste Wereldoorlog. Op kosten van het Rijk werd het barakkendorp ingericht; zelf moesten de bewoners in de kosten van het dagelijks leven voorzien. Vanuit de omliggende dorpen zorgden leveranciers voor de aanvoer van levensmiddelen en wat er verder zoal nodig was.

De watertoren heeft een hoogte van 37,85 meter en had een waterreservoir van 110 m3. Het water werd op een diepte van 30 meter uit de grond gepompt.

De toren verzorgde het koelwater voor het zendstation Radio Kootwijk en de watervoorziening van de bewoners van het gelijknamige dorp. Daarnaast had de toren ook een functie als lichtbaken, om het luchtverkeer te waarschuwen voor de zeer hoge zendmasten in de omgeving. De lichtkoepel boven in de toren had een eigen toegang, volledig gescheiden van de toegang tot het waterreservoir. Personeel van de watervoorziening had hierdoor geen toegang tot het lichtbaken en omgekeerd.

Sinds de sluiting van het zendstation is de watertoren niet meer regulier in gebruik. De installaties en leidingen zijn nog wel operationeel en kunnen gebruikt worden voor bluswater voorziening bij brand.[1]

De watertoren heeft de status van rijksmonument.

De Theaterloods is gehuisvest te Radio Kootwijk in de voormalige zg Siemensloods (werkplaats/spuiterij/fijn-mechanica en tekenkamer),die is   ingericht als een goed geoutilleerd theater voor 150 mensen.

Portiersloge

Voormalig zendstation Radio Kootwijk is een monumentaal pand met een bijzondere geschiedenis, waarin verbinding leggen centraal staat. Het gebouw is architectonisch uniek, in zijn bijzondere art-decostijl.

Geschiedenis van Radio Kootwijk

Rijksarchitect Julius Luthmann kreeg in 1920 de opdracht een hal te bouwen voor de grote dynamo van de radiozendapparatuur voor de lange golf. De desolate zandverstuiving bij Apeldoorn leende zich goed voor een storingsvrije zender. Luthmann mocht geen hout en ijzer gebruiken, dus werd het helemaal van beton. Er werd in het rijke Nederland van toen niet op een dubbeltje meer of minder gekeken. Het ontwerp is dan ook tot in de puntjes uitgewerkt en tot in het laatste detail afgewerkt in Art Deco.

Radio Kootwijk bezoeken zonder gids

In en rond zendgebouw Radio Kootwijk zijn het hele jaar door tal van activiteiten met gids, maar je kunt het gebouw ook zelfstandig bezoeken. Wat is er te zien? Het is vooral sfeer proeven. Direct bij binnenkomst ervaar je de Art Deco architectuur. Uiteraard bezoek je ook de zenderzaal waar vroeger de zendapparatuur stond. Daarnaast zijn er foto’s te zien hoe Radio Kootwijk er vroeger uitzag en vertoont een kunstenaar een aantal van zijn/haar werken. 

Het ‘Hotel Radio’ 1924.

In de beginjaren van het zendstation was er, vanwege de nog gebrekkige verbindingen met Apeldoorn en de beperkte voorzieningen in het barakkendorp behoefte aan een onderkomen voor de telegrafisten en de technici die vanaf begin 1922  in Gebouw A werkzaam waren. Daarom werd in 1921 begonnen met de bouw van het door Luthmann ontworpen ‘Tehuis voor ongehuwde ambtenaren’. 

De oerversie van het gebouw kende nog geen vleugels en oogde als een groot landhuis met een boogvormige ingang midden voor. In 1930 werd de linkervleugel in gebruik genomen, waarin zich ook de latere hoofdingang bevond. Deze vleugel bevatte een kleine toneelruimte die ook als bar te gebruiken was; de zaal in deze vleugel was feestzaal, leeszaal, conversatiezaal. Aan de achterzijde werd in een houten aanbouw een kegelbaan aangelegd. Aan de voorzijde kwam een ruim terras.

In 1926 veranderde er het nodige in het dorp Radio Kootwijk: de personeelswoningen aan de huidige Turfbergweg waren afgebouwd en de telegrafisten vertrokken vanwege de komst van de radiotelefonie van het zendstation. Daarmee kwam het Tehuis, ook wel ‘het ambtenarengebouw’ genoemd, beschikbaar voor het gebruik als hotel: Hotel Radio. 

Henderikus (Drikus) Beekman (1880-1968 was vanaf 1904 werkzaam als kruidenier en kantinehouder in de legerplaat Stroe en later in Harskamp . In 1918 verhuisde hij naar het barakkendorp om daar ‘de cantine’ te beheren. Zo behoorde Beekman tot de eerste bewoners van het barakkendorp en zijn dochter Hermina Johanna Alida (Mienie, later: Miep) Beekman (1922-2006) was een van de eerste baby’s aldaar, samen met Beitske van der Meulen (1923-2010) en Ada van Deelen (1924-2011), die er ook geboren werden. In 1926 bleek Drikus Beekman de aangewezen persoon om de uitbater (geen eigenaar!) te worden van Hotel Radio. Hij zou dit tot 1943 blijven doen.  De nieuwe horecafunctie betekende niet dat het hotel geen ‘PTT-hotel’ meer was. Integendeel, tot in lengte van dagen werden er werkconferenties gehouden en logeerden er hoge functionarissen; tot ver in de jaren vijftig woonden er ongehuwde werknemers. In de oorlogsjaren werd het Hotel bezet door de Duitsers die ook aan de rechter-zijde een vleugel aanbouwen met een vijftiental kamers, alsmede in het verlengde van de linkervleugel de drie latere dienstwoningen.  Na 1945 trad de Barnevelder Jan Jentje Hornstra (1915-2006) aan als directeur. Het herstellen van de schade die de bezetter had aangericht en het bieden van onderdak aan de werkers die het radiostation weer moesten opbouwen zal zijn hoofdtaak zijn geweest.

Per 1 mei 1947 werd de exploitatie van Hotel Radio ter hand genomen door het echtpaar Middelveen. Evert Remmelt Middelveen (1918-1999) en Augusta (Guus) Middelveen- Kamphuis Suermondt (1916-1983) vestigden zich met twee zoons in Radio Kootwijk en zouden tot 1972 aan het bewind blijven. Aan hen de taak om enerzijds verhuurder PTT ter wille te zijn en anderzijds de zaak commercieel draaiende te houden. In het contract met de verhuurder werd niet alleen vastgelegd dat mevrouw Middelveen verplicht was daadwerkelijk in het bedrijf mee te werken, maar ook dat de huurder ervoor zorg te dragen had dat er steeds ‘voldoende accommodatie beschikbaar was voor PTT-personeel’ en voor ten behoeve van ‘dienstdoeleinden te Kootwijk-radio verblijvende personen’. Ook moest het personeel ‘voor een aantal consumpties recht hebben op gereduceerde prijzen, vast te stellen door de verhuurder’, wat erop neerkwam dat er voor weinig geld gegeten en gedronken kon worden. En ten slotte: ‘Het personeel van het radiostation en de hen vergezellende personen hebben zonder betaling recht op het gebruik maken van de terrassen, caféruimte, kegelzaal etc.’ Dat betekende in de praktijk dat Middelveen voor de commerciële exploitatie nooit over alle 

faciliteiten kon beschikken. Zeker in de periode van de wederopbouw, toen het Hotel weer een positie moest zien te verwerven, zal dat niet meegevallen zijn. Telkens als er een feestavond was, moest de bar in de toneelruimte worden afgebroken. Bij conferenties en congressen was de zaal niet beschikbaar voor de overige gasten. Toch adverteerden de Middelveens (contractueel verplicht voor duizend gulden per jaar) op zakkammetjes en ander promotiemateriaal met de zelfbedachte leuze: ‘Het hotel voor u, uw gezin en uw hond’. Aan het eind van de jaren zestig bleek dat het Hotel dringend aan modernisering toe was. Hoewel de plannen klaar lagen, werd na een directiewisseling bij de Rijksgebouwendienst besloten dat de hoge kosten een te groot obstakel vormden. In 1972 werd definitief de beslissing genomen af te zien van de verbouwing (in afwachting van de beslissing was het Hotel al sinds 1 juli 1972 gesloten). Uitbater Middelveen heeft daarna nog met succes tegen de PTT geprocedeerd wegens het niet nakomen van gemaakte afspraken. Hoewel de familie Middelveen, met sinds 1950 drie zoons (Wolter, Remmelt en Robert), een belangrijke rol speelde in het Radio-Kootwijkse leven, hoorden ze er als niet- PTT’ers, zeker voor hun eigen gevoel, nooit helemaal bij. De jongens Middelveen deden wel mee aan de sociale activiteiten (het jeugdtoneel bijvoorbeeld) en trokken op met de andere Radio-Kootwijkse jongeren, maar vanwege hun functie en het drukke horeca-leven stonden hun ouders daar enigszins buiten. De Middelveens kregen ook geen gratis busabonnement. Anderzijds lieten ze wel oogluikend toe dat de Radio-Kootwijkse jeugd op regenachtige vakantiedagen de kegelbaan gebruikte (en een flesje prik kon er soms ook nog wel af). Sociaal gezien en qua opleiding en achtergrond stonden ze nu eens centraal en dan weer aan de zijkant van het sociale leven.

Begin jaren zestig werd de oude hoofdingang bij de achterliggende ruimte getrokken, waarmee niet alleen een eetzaal werd gecreëerd voor middelgrote groepen, maar ook het kenmerkende concept van Luthmanns ontwerp werd vernietigd. De fraaie boogconstructie verdween en daarmee was er, ook door de voorgaande verbouwingen, van het oorspronkelijke concept weinig over.

Na de definitieve sluiting van het Hotel werden er tijdelijke kantoren ingericht voor ambtenaren van de PTT Radiodienst. Vanaf 1976 werd er wel verbouwd, niet voor een vernieuwde hotelfunctie, maar ten behoeve van het gebruik als kantoor en als personeelsrestaurant. Eind 1977 en begin 1978 keerden de ambtenaren die tijdelijk in noodgebouwen waren ondergebracht terug en werd het voormalige Hotel in gebruik genomen als ‘Leidinggevend en administratief centrum van de hoofdafdelingen radio en algemene dienst van het Directoraat Kabel- en Radioverbindingen’, kortweg: Gebouw H. Deze dienst zou daar tot voorjaar 1986 blijven zitten.

WAT GEBEURDE ER IN HOTEL RADIO?

Het Hotel speelde een belangrijke rol in het leven van de Radio-Kootwijkers. Naast de kegelavonden, de Sinterklaasviering en de jaarlijkse herdenking van 28 februari 1928 (de ingebruikneming van de telefoonverbinding met Indië) op de laatste zaterdag in februari, werden er jubilea gevierd en afscheidsrecepties gehouden. De jaarlijkse februari-avond (die soms ook begin maart viel) werd groots aangepakt. Voorafgaand aan het bal na, onder leiding van een dansmeester, traden er artiesten op. Vaak was dat de eigen toneel-vereniging, niet zelden waren het landelijk bekende artiesten. In 1938 kwam het ensemble ‘De Rarekiek’ van de jonge Wim Sonneveld naar Radio Kootwijk. Het artistieke niveau kon per jaar verschillen: er waren revue- achtige programma’s, er was variété, of de Apeldoornse countryzanger Ben Steneker (1935) die in Gebouw G werkte, maar het geavanceerde poppentheater van Bert Brugman (1896-1992) die met behulp van geluidsopnamen hele opera’s enscèneerde, was van grote klasse.

Naast de huisvesting van ongehuwde ambtenaren, stagiaires, volontairs, PTT-directies die op bezoek waren of werkconferenties hielden, en het gelegenheid beiden voor de PTT-cursussen en de acteer- en regisseurscursussen, had het Hotel door de jaren heen tal van binnen- en buitenlandse gasten. Radio Kootwijk was geliefd vanwege de bijzondere ligging, de rust en de vele mogelijkheden om te wandelen en te fietsen. Het Hotel bood als extra voorzieningen de kegelbaan, de tennisbaan (overdag voor de hotelgasten, ‘s avonds voor de Radio-Kootwijkers), de kinderspeeltuin en de paardenstal. In de periode Middelveen kwam de Amsterdamse manegehouder Frits Bushoff ieder jaar zo’n zes à acht weken met 24 paarden naar Radio Kootwijk. Stalhouder Blonk begon elke ochtend tussen 05.00 en 06.00 uur met het voederen, opzadelen en buiten zetten van de menagerie, waarna om 09.00 uur de dagtrip kon beginnen richting Loenen, de Hoge Veluwe of het Kootwijkerzand. Voor Radio-Kootwijkse jongens was er nog weleens wat bij te verdienen als stalknecht. De klandizie bestond voor een deel uit Amsterdamse ruiters uit de manege van Bushoff.`Verder was het bestand aan hotelgasten zeer divers. Radio Kootwijk was geliefd bij diplomaten die soms maandenlang bleven, maar ook bij Haagse politici (het gezin van De Gaay Fortman sr.), journalisten (onder wie de latere hoofdredacteur van de Volkskrant drs. J.M.M. van der Pluijm) en bij niet op Kootwijk gestationeerde (oud-) PTT’ers. In de eerste helft van 1951 kwamen 12.500 KNIL-militairen en hun gezinnen (KNIL.: Koninklijk Nederlandsch-Indisch Leger) vanuit Indonesië naar Nederland. Enige tientallen van hen kwamen met de bus uit Apeldoorn en namen hun intrek in Hotel Radio, waar ze zelf kookten. Hotelhouder en chef-kok Middelveen heeft de kennis van de Indische keuken die hij zo heeft opgedaan in latere jaren goed kunnen gebruiken.

HOE HET AFLIEP

Nadat halverwege de jaren zestig het verenigingsleven een geduchte knauw had gekregen door de opkomst van de televisie en het toenemend bezit van eigen gemotoriseerd vervoer, leidden nieuwe ontwikkelingen tot het einde van het oude Radio Kootwijk. In de jaren zeventig namen de activiteiten op het zendstation af en werden er verschillende diensten uit andere delen van het land naar Radio Kootwijk overgeplaatst. Dat bracht ook een aantal nieuwe bewoners naar het dorp – geen radiopioniers of mensen die in de traditie van het zendstation waren opgegroeid, maar nieuwkomers die er, doorgaans in het   Hotel Radio 2005 Hotel Radio 2014  werden geplaatst, veel dienstauto’s die hard door het dorp reden. Geen ambtenaren die een boterham van huis meenamen, maar moderne werknemers die kroketten bij de lunch verlangden. Voor de oude Radio-Kootwijkers was het duidelijk dat zowel op het bedrijf als in het dorp de glorietijd voorbij was. Alles werd minder, en zo niet minder dan toch anders. Een aantal nieuwkomers wist goed in te burgeren in de Veluwse contreien. Zij zouden mede de basis leggen voor het nieuwe Radio Kootwijk dat in de slotfase en na de uiteindelijke sluiting van het zendstation in 1998 gestalte kreeg.

Op zondagochtend 19 maart 2006 omstreeks 02.00 uur woedde er in Hotel Radio een grote brand. Het al lang niet meer gebruikte gebouw werd bewoond door een anti-kraakwacht. Doordat de brandweer met haar eigen auto’s de putdeksels van een groot waterreservoir afdekte, was er tekort aan bluswater en werd het monumentale gebouw grotendeels verwoest. Brandstichting werd niet uitgesloten, maar het bewijs, een dader en een motief werden niet gevonden.

Monument van zandsteen, ca 1,20 m hoog; een vrouwengestalte die neigt naar de vier namen. Met haar rechterhand maakt ze een sereen gebaar, in haar uitgestrekte linkerhand houdt ze een fakkel vast.

Opschriften: '1940-1945 J.D. Suyling G.A.Meerhof C.F. Thomas J. Stel'